Działyński Ksawery Szymon Tadeusz (1756–1819), senator-wojewoda Ks. Warszawskiego i Król. Polskiego, urodził się w Konarzewie 24 X jako 14. i najmłodsze dziecko Augustyna, wojewody kaliskiego, i Anny Radomickiej. Wychowywał się w domu ojczyma, marszałka Gurowskiego. Nauki pobierał u jezuitów, zrazu w ich kolegium poznańskim, potem warszawskim. Dla dokończenia edukacji odbył 1778 roczną podróż po Europie. Posłując z Poznańskiego na sejm 1782, zaskarbił sobie widocznie względy dworu, bo w r. nast. dostał order św. Stanisława. Mając dobra w zaborze pruskim na Kujawach, jeździł 1786 do Królewca na koronację Fryderyka Wilhelma II z deputacją hołdowniczą pow. inowrocławskiego. Pod naciskiem władz pruskich zrezygnował wraz z innymi deputatami z przedkładania tam królowi pragnień i zażaleń prowincji. Mianowany wtedy hrabią i szambelanem, był odtąd dobrze widziany na dworze berlińskim. Posłował powtórnie z Poznańskiego na sejm warszawski 1786, ale i tu jak na poprzednim głosu nie zabierał. Mniej więcej w tym czasie dostał rosyjski order św. Anny, co było może spowodowane bliskimi stosunkami z ambasadą rosyjską jego ojczyma, marszałka Gurowskiego. Z ziemi wschowskiej obrany 1788 posłem na sejm, uważany był wtedy przez dwór za opozycjonistę sprzyjającego Prusom. W czasie Sejmu Wielkiego wybierany był kolejno: do sądu sejmowego, do deputacji mającej traktować z nuncjuszem w której pracach wykazał dużo zdrowego rozsądku i umiaru, wreszcie do »Deputacji do formy rządu« (7 IX 1789), na której terenie dokonało się zbliżenie między nim i Ignacym Potockim. Zaraz po limicie sejmu w lipcu 1790 wszedł do »Deputacji do ułożenia projektu względem ekonomiki wewnętrznej krajowej«, a 3 III 1791 do deputacji, która miała się zająć skargami obywateli Kurlandii na nadużycia panującego księcia. Należał do grona 60 osób, które w tajemnicy przygotowywały ustawę 3 maja. Na »asekuracji« spisanej w mieszkaniu marszałka Małachowskiego w przeddzień uchwalenia konstytucji widnieje również jego podpis. Był gorącym zwolennikiem reform, popierał sprawę miast. Zaraz po uchwale ustawy o miastach wolnych królewskich zapisał się na listę mieszczan warszawskich. Order orła białego dostał 26 V. Wraz z innymi inicjatorami ustawy majowej znalazł się w Zgromadzeniu Przyjaciół Konstytucji Rządowej pod hasłem »Fiat lux«. Grał jednak w stronnictwie patriotycznym tylko rolę podrzędną i był używany do robót pomocniczych. Król mu wtedy przyrzekł województwo poznańskie. W dobie Targowicy złożył zapewne akces do konfederacji, nie mamy bowiem żadnych śladów prześladowania go przez »Generalność«. Owszem, dzięki dobrym stosunkom z hetmanem Ożarowskim i ciotecznym swym bratem marszałkiem Raczyńskim mógł przychodzić z pomocą regimentowi swego brata. Jako jeden z trzech polskich komisarzy zasiadał w wyłonionej 28 IX 1793 przez Sejm Grodzieński komisji trzech dworów dla upadłych banków.
Wybuch powstania zastał go w Warszawie. Dzięki poparciu Zakrzewskiego wszedł do Rady Zastępczej Tymczasowej. Z jej ramienia odbierał przysięgę od garnizonu warszawskiego, a w organizacji wewnętrznej Rady został przydzielony do Wydziału Dyplomatycznego i z jego ramienia wszedł do »Deputacji dozorczej nad osobami dyplomatycznymi« więzionymi w Warszawie. Prócz tych czynności dyplomatyczno-policyjnych używano go do porozumiewania się z królem i do spraw ekonomicznych. Zasiadał więc w wyłonionej 12 V »Deputacji do uformowania projektu względem cyrkulacji monety« i uczestniczył w układaniu etatu oficjalistów menniczych. Mianowano go prezydującym w »Dyrekcji do biletów krajowych« ale on nie chcąc po wystąpieniu do walki Prus narażać się na konfiskatę swych dóbr pod zaborem pruskim, uzyskał 15 VI zezwolenie Rady na wyjazd dla poratowania zdrowia i wyjechał do Poznania. Aresztowano go tam wkrótce po przybyciu i wywieziono zrazu do Głogowa potem do Spandawy. Dobra obłożono mu sekwestrem. Wypuszczony został wiosną 1795 głównie dzięki zeznaniom marszałka Raczyńskiego, a jak mówi tradycja, dzięki znacznym sumom, które zapłacił.
Lata poprzedzające czasy Ks. Warszawskiego poświęcił D. porządkowaniu swych trudnych spraw majątkowych. Wyprocesował wtedy od Szołdrskiego dobra Kórnickie. Wykazał duże zdolności gospodarcze, wchodząc w fatalną ekonomicznie epokę Księstwa z majątkiem powiększonym i nieobdłużonym. W swych dobrach w Konarzewie wprowadził m. i. po raz pierwszy wśród ludności szczepienie ospy.
Po zajęciu Poznania przez Francuzów jeździł do Napoleona do Berlina z deputacją, w której imieniu przemawiał do cesarza 19 XI 1806. Nie odniósł się wprawdzie z entuzjazmem do arbitralnego narzucania przez Napoleona nowych form ustrojowo-społecznych, przeciwnych konstytucji 3 maja, ale szybko dał się wciągnąć w orbitę prac organizacyjnych Księstwa Warszawskiego. Przy tworzeniu wojska polskiego, mianowany zrazu 24 XI szefem 1. regimentu, nie będąc nigdy wojskowym, wymówił się od tego, pragnąc wejść do służby cywilnej. Opracowywał wraz z Kwileckim projekt zmian w sądownictwie, doradzając słusznie, by na razie zachować całą maszynę Regencji bez większych zmian i uniknąć w ten sposób chaosu. Wezwany przez cesarza na audiencji w Poznaniu 18 XII do udania się do Warszawy, został tam wkrótce po przybyciu powołany 14 I 1807 na członka Komisji Rządzącej. Nie miał wiary w trwałość nowego porządku rzeczy, ale pracował gorliwie i zasiadał w Komisji aż do jej rozwiązania 5 X 1807. Nie używany do czynności najważniejszych, stanowił wraz z Sobolewskim reprezentację Komisji, ale obok tego powierzano mu opracowywanie projektów ekonomicznych. W Dreźnie, dokąd Komisja została wezwana po pokoju w Tylży, otrzymał po nadaniu Księstwu konstytucji odznaczenie wielkim orłem legii honorowej. W czasie pobytu Fryderyka Augusta w Warszawie, mianowany 16 XII piątym wojewodą, bawił już wtedy za granicą, wyznaczony na członka deputacji, która miała przedstawić cesarzowi rozpaczliwy ekonomiczny stan Księstwa. Rokowania zakończono w Bajonnie zawarciem konwencji 10 V. By uczestniczyć w opracowywaniu planu wypełnienia przyjętych wtedy ciężkich zobowiązań finansowych, zatrzymał się D. w drodze powrotnej w Dreźnie. W czasie wojny z Austrią 1809 siedział w Poznaniu, czuwając nad funkcjonowaniem tamtejszych władz sądowych. Jesienią objął prezesurę »Rady centralnej wspólnictwa handlu nadwarckiego«, mającej organizować wywóz przez rzeki i kanały do portów nadmorskich. W r. 1810 do połowy 1811 bawił w Dreźnie, potem w Paryżu, gdzie wraz z wojewodą Bielińskim reprezentował Księstwo na ślubie Napoleona z Marią Ludwiką. Uczestniczył w sejmach 1811 i 1812, ale wyjechał ze stolicy jeszcze przed właściwą katastrofą armii. Po zajęciu Księstwa przez Rosjan uszedł wraz z całą rodziną do Drezna, skąd przeniósł się do Cieplic, potem do Pragi. Do Konarzewa wrócił wiosną 1814. Po proklamowaniu Wielkiego Ks. Poznańskiego zatrzymał krzesło w senacie Król. Polskiego, ale w życiu politycznym tamtej dzielnicy nie brał już udziału. Oddał się wyłącznie sprawom ekonomicznym własnej prowincji. Widomym znakiem jego lojalizmu, wtedy zresztą bardzo powszechnego, było nadanie mu w r. 1816 wielkiej wstęgi czerwonego orła. Zajmował się pilnie problemem podniesienia dobrobytu ludności wiejskiej, która niedawno uzyskała wolność osobistą: żądał uregulowania sprawy wolnej przeprowadzki chłopów i sprawiedliwego wydawania im ich inwentarza; chciał ścisłego odgraniczenia pól wiejskich od folwarcznych, zastąpienia dziesięcin inną opłatą, ograniczenia prawa Żydów do szynkowania i handlu wymiennego na wsi, założenia targów na produkty wsi. Proponował stopniowe nadawanie inwentarzy, a potem i gruntów za czynsz, natomiast rozciągnięciu radykalnego edyktu uwłaszczającego, obowiązującego w Prusiech od r. 1811, także na Poznańskie, był zdecydowanie przeciwny, gdyż uwłaszczenie powszechne uważał za zamach na własność prywatną. Natomiast był zwolennikiem stopniowego, indywidualnego nadawania własności tym, którzy wybiją się własną pracą i będą mogli okupić się zapłatą lub czynszem. W r. 1817 dwukrotnie w tej sprawie zwracał się do króla pruskiego. Propagował również zakładanie szkół rolniczych. W dobrach swoich wzorowo gospodarowanych powyższe reformy stosował z powodzeniem. Umarł w Konarzewie na zapalenie płuc 13 III 1789.
Z żony Justyny Dzieduszyckiej zostawił syna Tytusa i córki: Paulinę za Dzieduszyckim i Klaudynę za Potockim.
Portrety D. w zbiorach Kórnickich.
Boniecki; W. Enc. Org.; Cieszkowski, Senatorowie Ks. Warsz. i Król. Kongres.; Handelsman, Między Prusami i Rosją; tenże, Pod znakiem Napoleona; tenże, W. 1806–7; Kalinka, Sejm Czteroletni; Karwowski, Hist. W. Ks Poznań.; Smoleński, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, W. 1897; Tokarz, Warszawa przed wybuchem powst. 17 kwiet. 1794, Kr 1911; tenże, Warszawa za rządów Rady Zast. Tymczas. (Bibl. Warsz. 1911 IV); Kniat M., Uwłaszczenie włościan w W. Ks. Poznańskim, P. 1939, I; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3. Maja, P. 1930; Engeström, Pamiętniki, P. 1875; Gajewski Fr., Pamiętniki P.; Kartki z pamiętnika Michała Starzyńskiego (Bibl. Warsz. 1911 IV); Wybicki, Życie moje, P. 1927; Akta powstania Kościuszki, I; Rostworowski, Materiały do dziejów Komisji Rządzącej 1807; Vol. leg., IX; Gazeta południowo-pruska 1799, nr 50; Gazeta Poznańska 1806 nr 108, 1807, nr 48, 1808, nr 62, 66, 69, 90; 1809, nr 35, 42, 80; 1810, nr 17, 24; 1811, nr 80, 76, 100; 1812, nr 42, 45, 46; 1814, nr 63, 68; 1815, nr 43, 44–6, 47, 53; Korespondencja i papiery polityczne i majątkowe D. w Archiwum Konarzewskim i w Bibl. Kórnickiej; Arch. Państw. w P.: Statth. III 6. v. f. 101, 176; W. P. Z. K. I A. E. VIII, I B. 10 I s. 93, II s. 8; W. P. Z. Praes. 73 s. 7; S. P. Z. Gen. A. VII 72; Akta hipot. Konarzewa i Kórnika; Pozn. Tow. Przyj. Nauk, listy D. w papierach Sułkowskiego i papiery Działyńskich; Warsz. Arch. Akt Dawnych, Akta koresp. Senatu z Rządem, 3; Arch. Główne, Księgi Kanclerskie 96 f. 115; B. Kras. rkp 4080; B. Uniwersytecka, Teki Dąbrowskiego IV, X, XVII; Bibl. Bawor. we Lw., Papiery Batowskiego, rkps. 243; B. Poturzycka, Koresp. Dzieduszyckich z D. i Teki Gołębiowskiego XI; Informacje p. Heleny Więckowskiej.
Włodzimierz Dworzaczek